2020 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстанда 1,3 миллион ШОК жұмыс істейді. Алайда, олардың табысының 60% -дан астамын кәсіпорындардың бестен бір бөлігі ғана алады. Яғни, мемлекетке бизнес секторын ынталандыру үшін жаңа импульстар қажет.
Шағын және орта кәсіпкерліктің өсуін ынталандыратын экономикалық жаһанданудың қарқынды дамып келе жатқан процесінде шешуші рөл атқарады. Бұл шағын және орта бизнес, олардың маневрлілігі және капиталдың салыстырмалы түрде аз қарқындылығы арқасында тез өзгеріп отыратын нарықтық жағдайларға бейімделеді. Бұл әсіресе қазіргі әлемдік нарықтардағы бәсекелестіктің өсіп келе жатқан кезеңінде.
ШОК субъектілерінің экономикалық рөлі қандай?
ШОК кез келген елдің экономикасында маңызды рөл атқарады, өйткені олар жұмыспен қамту мәселелерін шешуге, экспорттық әлеуеттің өсуін қамтамасыз етуге және ішкі нарықты тұтынушылық тауарлармен және қызметтермен толтыруға, бюджетке салық түсімдерін арттыруға және халықтың әл-ауқатын арттыруға ықпал етеді. Сондықтан, мемлекеттік деңгейде ШОК-ті дамытуға үлкен мән беріледі, оның өсуін ынталандырады, мысалы, түрлі жеңілдіктер мен субсидиялардың арқасында.
Шағын және орта бизнестің елдің ЖІӨ-дегі үлесі неғұрлым жоғары болса, халықтың әл-ауқаты соғұрлым жоғары және тез дамып келе жатқан экономика жоғары болады. Дамыған елдерде бұл үлес 50% -дан асады, мысалы, Ұлыбританияда – 51%, Германияда – 53%, Жапонияда – 75%. 2019 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстандағы ЖІӨ-дегі ШОК субъектілерінің үлесі 29,5% құрады. Үкімет 2050 жылға қарай 50% межеге жетуді жоспарлап отыр.
2020 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша Қазақстанда шамамен 1,6 миллион ШОК субъектілері тіркелген, олардың 1,3 миллионы белсенді. 2019 жылмен салыстырғанда жұмыс істеп тұрған ШОК субъектілерінің саны 4% артты.
Олардың ішінде жеке кәсіпкерлердің үлесі 64%, шағын заңды тұлғалар – 19,7%, шаруа немесе фермер қожалықтары – 16,1%, орта заңды тұлғалар – 0,2%.
Естеріңізге сала кетейік, шағын бизнес құрамына қызметкерлерінің орташа жылдық саны 100 адамнан аспайтын және орташа жылдық табысы айлық есептік көрсеткіштен 300 000 есе аспайтын кәсіпорындар кіреді.
Орташа кәсіпкерліктің субъектілері болып қызметкерлерінің орташа жылдық саны 101-ден 250 адамға дейін және орташа жылдық кірісі 300 000 АЕК-тен асатын, бірақ 3 000 000 АЕК-тен аспайтын компаниялар табылады.
Кәсіпорындар санының орташа жылдық ең жоғары өсуін шағын кәсіпкерліктің заңды тұлғалары көрсетіп отыр, олардың өсімі 11,4% құрады. Ал орта кәсіпорындар саны, керісінше, 2012 жылдан бастап жыл сайын орта есеппен 12% қысқаруда. Орта және ірі кәсіпорындардың жартысына жуығы мемлекеттік немесе олармен байланысты екенін ескерсек, олардың санын азайту жеке бизнес арқылы экономиканың бәсекеге қабілеттілігін ынталандыруға бағытталған.
Нәтижесінде негізгі капиталға салынған инвестициялар құрылымындағы кәсіпорындардың меншікті қаражатының үлесі бір жыл ішінде 73% -дан 90% -ға дейін өсті. Сонымен, 2020 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша ШОК негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі 198,6 млрд. Теңгені құрады. Яғни, ШОК қазірдің өзінде жоғары қаржылық тұрақтылықты көрсетеді.
Соған қарамастан, аумақтық бөлу жағдайында бизнес секторы біркелкі дамымауда. Іскерлік белсенділіктің басым бөлігі Алматы қаласында, Түркістан облысында және Нұр-Сұлтан қаласында шоғырланған. Бұл аймақтарда ШОК жалпы өңірлік өнімнің 35% -дан астамын, бюджет кірісінің 50% -дан астамын құрайды және халықтың экономикалық белсенді бөлігінің жартысынан көбін жұмыспен қамтамасыз етеді. Осылайша, 190,2 мың ШОК субъектілері Алматы қаласында шоғырланған, олар ЖӨӨ-нің 39,9% құрайды, салық түсімдерінің 65% -дан астамы және халықтың 10 экономикалық белсенді бөлігінің 7-ін жұмыспен қамтамасыз етеді. Түркістан облысының ШОК ЖӨӨ құрылымындағы қаражаттың 35,8% -ын құрады және 214,8 мың адамды жұмыспен қамтамасыз етті, ал Нұр-Сұлтан қаласының кәсіпорындары ЖӨӨ-нің 48,6% құрды және 363,1 мың жұмыс орнын құрады.
Ең аз кәсіпкерлік белсенділік Солтүстік Қазақстан (29,9 мың кәсіпорын), Батыс Қазақстан (42,6 мың кәсіпорын) және Ақмола облыстарында (44,9 мың кәсіпорын) шоғырланған.
Қазіргі ШОК-тің бестен бір бөлігі ғана тиімді
Елдегі кәсіпкерлік қызметтің ең тартымды түрі – көтерме және бөлшек сауда. Шағын және орта кәсіпкерліктің үштен бір бөлігі немесе 442 мыңға жуық кәсіпорын осы салада жұмыс істейді. Саудадан кейін ауыл, орман және балық шаруашылығы өте танымал – бұл жерде 252 мыңға жуық кәсіпорын жұмыс істейді. 81 мыңға жуық кәсіпорын қатысқан жылжымайтын мүлікпен операциялардың үш көшбасшысы.
Шағын және орта бизнес субъектілерінің 60% -дан астамы жеке кәсіпкерлер ретінде қызмет ететін құрылымы тұтастай алғанда қызмет көрсету саласының дамуын қамтамасыз етпейді. Сонымен, 2019 жылдың тоғыз айында ШОК өндірген өнім көлемі 21,1 трлн теңгені құрады. Сонымен қатар, жеке кәсіпкерлер өнімнің 7,7 пайызын ғана өндірді. Шығарылымның негізгі көлемін, яғни 87% -ды шағын және орта кәсіпкерліктің заңды тұлғалары ұсынды. Қалған 5,2% шаруа қожалықтарының үлесінде.
Яғни, жеке кәсіпкерлер іс жүзінде нарықтық механизмдерді қалыптастырмайды. Сонымен қатар, ШОК жалпы санының тек 20% -ы бүкіл сала пайдасының 60% -дан астамын құрайды.
ШОК – пайдаланылмаған әлеуетті сала
Шағын және орта бизнес субъектілері санының өсуіне және өнім көлемінің ұлғаюына қарамастан, бизнес секторы дамудың төмен қарқынын көрсетеді. Өсуді тежейтін негізгі факторлар:
Біріншіден, еңбек өнімділігінің төмендігі. Сонымен, 2019 жылдың тоғыз айында бұл көрсеткіш 4,3 миллион теңгені құраса, тауар өндірісі 5,7 миллион теңгеге, қызмет көрсету 3,6 миллион теңгеге жетті. Қызметтер мен тауарлар өндірісінің арасындағы айырмашылық өндірістің жалпы өсуімен салыстырғанда материалдық сектордағы жұмыспен қамтудың едәуір артуымен байланысты.
Екіншіден, саланың аймақтық дамуында теңгерімсіздік бар. Сонымен, республикада 1 мың тұрғынға шаққандағы 71 ШОК субъектілері. Ең жоғары көрсеткіш Нұр-Сұлтан (118 кәсіпорын), Алматы (100 кәсіпорын) және Атырау (77 кәсіпорын) қалаларында байқалады, ал ең азы – Солтүстік Қазақстан (54 кәсіпорын), Қызылорда (57), Алматы (59) облыстарында.
Бұл біркелкі емес бөліну заңды реттеу мен кәсіпорынды тіркеу рәсімдеріндегі теңгерімсіздіктердің болуымен байланысты (бизнесті бастау күндері мен рәсімдерінің негізгі өлшемдері). Мәселен, Нұр-Сұлтан қаласында кәсіпорынды тіркеу кезінде 4 рәсімнен өту керек, оның ұзақтығы шамамен 4,5 күнді құрайды, ал Алматы облысында рәсімдердің саны 6-ға дейін, ұзақтығы 6 күн.
Үшіншіден, инвестициялық әлеует толық ашылмаған. ШОК дамыту қаржылық ресурстардың жетіспеушілігімен шектеледі. Нәтижесінде, кәсіпорындардың тек 20% -ы сектор табыстылығының 60% -дан астамын құрайды, ал қалған 1,1 млн. Кәсіпорын баяу қарқынмен дамуда. Олардың даму қарқынын жеделдету инвестициялық кіріс есебінен мүмкін болады. Алайда, соңғы бес жыл ішінде қызмет көрсету саласының бірнеше салаларындағы инвестициялық белсенділік біртіндеп төмендеп келеді. Сонымен бірге, ең көп құлдырау жылжымайтын мүлік саласында (-57,1%), ақпарат және байланыс (-28%), қаржы және сақтандыру қызметінде (-42%) байқалды. Яғни, бизнес секторына инвестициялық кірістердің өсуінің жаңа тетіктері қажет.
Төртіншіден, кəсіпорындар жеке кəсіпкерліктің шағын формасы мен формасын сақтағанды жөн көреді. Сонымен қатар, сектордың кірістілігін дәл шағын және орта кәсіпкерліктің заңды тұлғалары қалыптастырады. Сондықтан субсидиялар мен жеңілдіктер арқылы саланы ынталандыру қажет, бұл ШОК санын көбейтеді.
Инвестиция кәсіпкерлікке серпін береді
Қазақстандағы ШОК дамуының баяулауы тәуелсіздіктің басында елдің ІЖӨ-нің үштен бір бөлігін құрайтын аграрлық экономикадан минералды ресурстарды өндіруге негізделген экономикаға көшумен түсіндіріледі. Нәтижесінде, бұл шағын және орта бизнестің шағын бейінді аудандарға шоғырлануына әкелді, өйткені тиімдірек секторларға қол жеткізу қаржылық ресурстардың, біліктіліктің, инновациялық әзірлемелердің жетіспеушілігі және тұрақты субъектілермен жоғары бәсекелестік түрінде жоғары кедергілермен шектеледі.
Нарықтық жүйе жағдайында ШОК өсуін ынталандыруға инвестициялар ағынымен қол жеткізуге болады. Astana International Exchange биржасы жұмыс істейді, оның әлеуеті кәсіпорындарға жаңа қаржы құралдарына қол жеткізуге және қосымша капиталды тартуға мүмкіндік береді. Қолма-қол ақша ағынынан басқа, инвестициялар ағыны ШОК-қа техникалық құралдарды нығайтуға, адам ресурстарын кеңейтуге және бизнес тетіктерін жетілдіруге мүмкіндік береді.
