Нұр-Сұлтан қаласы 23 жылдық тарихында провинциялық қалашықтан Еуразиялық кеңістіктің орталығы миллионыншы мегаполиске айналды.

Қазақстанның елордасы-Нұр-Сұлтан қаласына биыл 23 жыл толады. Осы кезеңде қала халқы 275 мың адамды құрайтын провинциялық қалашықтан Еуразиялық кеңістіктің орталығы-миллионыншы мегаполиске дейінгі жолдан өтті.

Біздің елордамыз — он жыл ішінде тұрғызылған ХХІ ғасырдағы жалғыз мемлекет, ал Қазақстан — екі ғасырдың тоғысында жаңа астананы салған жалғыз мемлекет.

Мереке қарсаңында сарапшылар finreview.kz Қазақстан астанасының қандай тарихи жолмен өткенін зерделедік.

Елорданың номиналды ЖӨӨ 303 есе өсті

Жалпы өңірлік өнім, іскерлік белсенділік, жұмыспен қамту, тартылатын инвестициялар көлемі, шағын және орта бизнестің жай-күйі сияқты негізгі макроэкономикалық көрсеткіштер бойынша өңірдің экономикалық жай-күйін бағалау оңай.

ЖӨӨ деңгейі бойынша елдің белгілі бір нүктесіндегі экономикалық жағдайды бағалауға және белгілі бір аймақтың экономикасы үшін қандай салаларды жетекші деп санауға болатындығын түсінуге болады. 2020 жылы оның Нұр-Сұлтан қаласындағы мәні 7,81 трлн теңгені құрады және 1997 жылмен салыстырғанда 303 есе өсті. Ақшалай мәнде ЖӨӨ көрсеткіштері 2020 жылы аздап төмендеп, жиырма екі жыл бойы үздіксіз өсіп отырды.

ЖӨӨ құрылымында қызықты үрдіс байқалады. 2020 жылы тауарлар өндірісі елордаға жалпы ЖӨӨ – нің 14% – ын, ал қызметтер өндірісі 81% – ын берді. Қалғаны-өнімдерге салынатын салықтар. Шамамен осы деңгейде ЖӨӨ құрылымы 2000 жылдардың ортасынан бері сақталып келеді.

Басқаша айтқанда, әртүрлі жоспардағы қызметтер – сауда, автомобильдерді жөндеу, жылжымайтын мүлікпен операциялар, қаржы және сақтандыру – Астанаға өндіріске қарағанда қосымша құн береді.

Елорданың ЖӨӨ-нің нақты өсуі, яғни инфляцияны ескере отырып, жаһандық экономикалық сын-қатерлер аясында әртүрлі бағытта өзгерді. 2000 жылдары көрсеткіш екі таңбалы динамикада өсті, бірақ 2008 жылғы қаржылық дағдарысқа байланысты ол «кемшіліктерге»дейін баяулады. Динамиканы 2010 жылға қарай қалпына келтіруге қол жеткізілді, алайда көп ұзамай — 2014-2015 жылдардағы валюталық дағдарыс та өсу көрсеткішіне әсер етті.

Дағдарыстар салдарын еңсеру және экономиканың тұрақты дамуына қол жеткізу үшін Үкімет «Жұмыспен қамтудың жол картасы», «Бизнестің жол картасы» және «Нұрлы жол»сияқты мемлекеттік бағдарламаларды әзірледі. Осы бағдарламаларды іске асыру елге әлемдік нарықтарда сақталып отырған теріс жүктемені азайтуға, халықтың іскерлік белсенділігін күшейтуге мүмкіндік берді.

Елордалық кәсіпкерлік сектор ЖӨӨ-нің 50% – ын құрайды

2021 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша Нұр-Сұлтан қаласында жұмыс істейтін заңды тұлғалардың саны 59 545 кәсіпорынды құрады. Ұлттық статистика бюросының деректерін есепке алу жүргізілетін 1999 жылмен салыстырғанда олардың саны 13 есе өсті.

Кәсіпорындардың үлкен бөлігі сауда, құрылыс, білім беру, телекоммуникация, және өңдеу өнеркәсібі ұсынылған.

Елордада кәсіпкерлік сектор басты жұмыс беруші болып табылады-мұнда Нұр-Сұлтан қаласының әрбір үшінші тұрғыны жұмыс істейді, ал олардың қызметі ЖӨӨ-нің 50% – ын құрайды. Тиісінше, кәсіпкерлік салық түсімдерінің жартысына жуығын қамтамасыз етеді. Бұл өңірлер арасындағы ең жоғары көрсеткіш.

Нұр-Сұлтан қаласындағы ресми жұмыссыздық 2001 жылдан бері тұрақты түрде төмендеп келе жатқанын және бұл жұмыс күшінің қарқынды өсіп келе жатқанын атап өту маңызды. Алайда, көбінесе сарапшылар мұны еңбекті есепке алу жүйесінің ерекшеліктерімен байланыстырады. Тұрақты жұмыспен қамтылмаған, табысы төмен және зейнетақы қорына аударымдарсыз қазақстандықтарды статистикада өзін-өзі жұмыспен қамтығандар ретінде, егер олар ресми түрде жұмыссыз ретінде есепте тұрмаса, шығарады.

Бірақ олардың үлесі біртіндеп төмендеп келеді-егер 2001 жылы өзін-өзі жұмыспен қамтығандардың көрсеткіші елорда халқының экономикалық белсенді бөлігінің жалпы санының шамамен 16% – ын құраса, 2020 жылы бұл көрсеткіш 11% – ға дейін төмендеді. Ал бұл елде жүргізіліп жатқан халықты жұмыспен қамтуды қолдау шаралары Еңбек нарығының жай-күйіне, атап айтқанда, Нұр-Сұлтан қаласындағы жұмыссыздықтың төмендеуіне оң әсерін тигізетінін білдіреді.

Тартылған инвестициялардың жиынтық көлемі 52 есе өсті

Аймақтың экономикалық жағдайының келесі көрсеткіші-инвестициялар ағыны. Олар өңір экономикасы дамуының қазіргі кезеңінде маңызды рөл атқарады, өйткені олар өндірістік қуаттарды арттыруға бағытталған.

2003 жылдан бері Нұр-Сұлтан қаласында мұндай инвестиция көлемі 11 трлн теңгеден асты. Бұл ретте қалаға тартылатын қаражаттың шамамен 82% – ы бюджеттен тыс болып табылады, яғни бұл кәсіпорындардың меншікті капиталы және қарыз қаражаты.

Бұл инвестициялық қаражаттың маңызды ерекшелігі-олардың шамамен 60% – ын шағын және орта кәсіпорындар қалыптастырады.

Елорданың экономикалық саясатындағы тағы бір маңызды көрсеткіш-тікелей шетелдік инвестициялар. Ұлттық Банктің статистикалық деректеріне сәйкес, 2014 жылдан бастап 2020 жылға дейін тартылған шетелдік инвестициялар көлемі 4,3 млрд АҚШ долларын құрады.

Нұр-Сұлтан – Орталық Азияның қаржы хабы

2020 жылы жаһандық экономика коронавирустық пандемия түрінде бұрын-соңды болмаған соққыға тап болды. Инфекцияның таралуы жаппай карантиндік шектеулер мен шекаралардың жабылуына әкеліп соқты, бұл соңғы онжылдықтардағы әлемдік ЖІӨ-нің ең үлкен құлдырауына әкелді. Сонымен қатар, covid-19 салдары жаһандық қарыздың рекордтық өсуімен, мұнайдың теріс бағаларымен, АҚШ долларының әлсіреуімен, сондай-ақ алтын мен криптовалюталардың күрт қымбаттауымен есте қалды.

Енді кез келген елдің басты міндеті өз экономикасын рецессия қаупінен құтқару болды. Сондықтан жаһандық нарықта инвестициялық қаражат үшін бәсекелестік күшейе түсті. Бірақ бұл жарыста дамыған нарықтар дамушы нарықтарға қарағанда дайын. Олардың артықшылығы — бизнес жүргізу және инвесторлардың келуі үшін жасалған қолайлы жағдайларда.

Қазір бұл бағытта Нұр-Сұлтан қаласы дамып келеді. Ол үшін 2018 жылы «Астана» халықаралық қаржы орталығы іске қосылды. Ол елдің және Орталық Азия өңірінің жаһандық инвестициялық және қаржы нарықтарына интеграциялануына ықпал ететін қаржы институты ретінде құрылды.

АХҚО-ға инвесторлардың елге келуін ынталандыруға қабілетті бірқатар артықшылықтар берілген.

Біріншіден, АХҚО базасында ағылшын құқығы негізінде ерекше юрисдикция құрылды, ол әлемнің көптеген қаржы орталықтарында қолданылады және инвесторларға түсінікті.

Екіншіден, қаржы орталығының қатысушыларына 50 жылға дейін салық жеңілдіктері, жеңілдетілген валюталық, визалық және еңбек режимдері ұсынылады.

Үшіншіден, бүкіл әлемнің беделді британдық судьялары мен заңгерлері жұмыс істейтін дауларды шешу үшін тәуелсіз сот пен халықаралық төрелік орталық іске қосылды және жұмыс істеуде.

Төртіншіден, AIX қор биржасы құрылды, онда 80 бағалы қағаздар листингтен өтті.

АХҚО қазірдің өзінде өзінің алғашқы және айтарлықтай жоғары табыстарын көрсетуде. Ресми қызмет еткен үш жыл ішінде қаржы орталығында әлемнің 53 елінен 860-тан астам компания тіркелді. Тартылған шетелдік инвестициялардың жиынтық көлемі 4,5 млрд АҚШ долларын құрады.

АХҚО биржасы — Astana International Exchange арқылы 8,6 млрд АҚШ доллары тартылды. Ал Биржаның эмитенттері 321 млн. АҚШ долларынан астам өз капиталын тартты.

Тартылатын инвестициялар капитал салу тұрғысынан дамуы неғұрлым мультипликативтік әсер беретін экономиканың перспективалы секторларының пулын қалыптастырады.

 Жалпы, аталған көрсеткіштердің барлығы Нұр-Сұлтан қаласы экономикасының қарқынды дамуын көрсетеді. Бірақ бұл елорданың барлық жетістіктері емес. Тізімді халықтың үш есе өсуі, қала аумағын үш есе кеңейту, салынған тұрғын үй көлемінің 20 есе өсуі сияқты көрсеткіштермен толықтыруға болады.

Бұл ретте, Нұр-Сұлтан қаласы әлемнің ең жас астанасы болып табылатынын ескере отырып, оның көрсеткіштері республиканың тамаша жетістігі болып табылады. Ал Еуразия құрлығының географиялық орталықтарының бірі бола отырып, біздің елордамыз әлемдегі жетекші мегаполистердің біріне айналудың барлық перспективаларына ие.