Әлемдік экономика постиндустриалды дәуірге енді, онда экономикалық өсу инновациялық технологиялар мен қосылған құны жоғары қызметтерге тікелей тәуелді болады. Дегенмен, Қазақстан экономикасының орнықтылығын бұрынғысынша өнеркәсіп секторы қамтамасыз етеді. Елімізде индустрияландыру қалай дамып келеді және оның ұлттық экономикаға қандай әсері бар екендігі туралы аналитикалық материалдан оқыңыз finreview.kz.
2019 жыл екінші индустриялық бесжылдықты іске асырудың соңғы кезеңі болды. Осы уақыт ішінде Қазақстанда ел өңірлерінде Нәтижелі жұмыспен қамтуды және экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін жаңа өндірістік база іске қосылды. 2015 жылдан бастап өнеркәсіптік кәсіпорындар 113,3 трлн теңгенің өнімін өндірді. Саладағы еңбек өнімділігі бір адамға 67,4 млн теңгеге жетті. Сонымен қатар, бес жыл ішінде негізгі капиталға инвестициялар ағыны 27,3 трлн теңгені құрады.
Бүгінгі таңда Қазақстанда Қазхром, KSP Steel, Alstom, General Electric, BASF және т.б. сияқты ірі трансұлттық компаниялар жұмыс істейді. Қазақстандық кәсіпорындар 70 млрд АҚШ долл.
Индустрияландыру бағдарламасы қайта өңдеудің негізгі салаларының дамуын жаңа деңгейге көтерді. Мысалы, металлургияда өнім шығару 2,2 есеге артты. Сала шикізат шығарудан дайын бұйымдар шығаруға қайта бағдарланды. Енді кәсіпорындар экспортқа бағытталған тауарлар — құбырлар, алюминий профильдері, дискілер және т.б. сатады.
Үдемелі индустрияландыру елге қосылған құны жоғары өнім шығаруға мүмкіндік беретінін атап өткен жөн. Бұл ұлттық экономикаға тұрақтылық береді. Сондықтан мемлекет 2020 жылдан бастап алты жылдық үшінші бағдарламаны іске қосып, экономиканы индустрияландыру бағытын ұстануды жалғастыруда. Оның негізгі басымдығы жоғары технологиялық өнімді кеңейтуге бағытталған Индустриялық кәсіпкерлікті дамыту болып табылады.
Талдаушылар finreview.kz мемлекеттік бағдарламаны іске асыру жылдарында іс жүзінде не істелгені және индустрияландыру ұлттық экономикаға қандай әсер ететіні анықталды.
Индустрияландыру жылдарында өңдеу өнеркәсібіндегі өндіріс көлемі 3,5 есеге өсті
Екінші бесжылдық кезеңі — 2015 — 2019 жылдар-өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға бағытталған. Бұл уақытта әлем 2014-2016 жылдардағы дағдарыстың жаңа толқынын қамтыды. Сондықтан экономиканы ынталандыру үшін сыртқы экономикалық күйзелістерге барынша төзімді өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға баса назар аударылды.
Осы мақсат үшін мемлекеттік қолдаудың негізгі құралдары бағдарланған 14 басым сектор анықталды. Нәтижесінде өңдеу өнеркәсібі соңғы жылдары экономиканың даму драйвері болды — өсу қарқыны бойынша ол өндіруші сектордан озып кетті.
Қазір Өңдеуші өнеркәсіптің ЖІӨ-ні қалыптастыруға қосқан үлесі 12,8% – ды құрайды. Дамыған елдерде бұл көрсеткіш 10% — дан 20% – ға дейін, ал дамушы елдерде-20% – дан 35% – ға дейін өзгереді. Яғни, Қазақстанның өңдеу өнеркәсібі дамыған елдер деңгейінде. Алайда, бұл елдерде өнеркәсіптік өндірістің жалпы көлемінде өңдеуші өнеркәсіптің үлесі 90% – ға, ал біздің елімізде тек 44,6% – ға жеткенін атап өткен жөн.
2020 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша сектор өнімінің жалпы шығарылымы 3,7 трлн теңгені құрады. Оның құрылымында металлургия өнеркәсібі басым (43%), тамақ өнімдерін өндіру (15%), машина жасау (12%), мұнай өңдеу (7,3%) және химия өнеркәсібі (4%) өнімдерін шығару үлесі артты.
2020 жылдың жеті айының қорытындысы бойынша өңдеуші сектордың шығарылған өнімінің көлемі 6,9 трлн теңгеге жетті — бұл бірінші индустрияландыру бағдарламасы іске қосылған 2010 жылғы көрсеткіштен 3,5 есе көп. Салыстыру үшін, 1991 жылдан бастап экономика өсімінің негізгі драйвері болып табылатын Тау-кен өнеркәсібі он жыл ішінде тек 65% – ға өсті.
Дегенмен, Қазақстан әлі де импортқа тәуелді
Өңдеу өнеркәсібі 2010 жылдан бастап негізгі капиталға 7,8 трлн теңге инвестиция тартты. Нәтижесінде бұрын Қазақстанда шығарылмаған 500-ге жуық жаңа өнім түрлерінің өндірісі игерілді. Олардың қатарына жеңіл және жүк көліктері, автобустар, электровоздар, жолаушылар вагондары, рентген аппараттары, трансформаторлар, дәрі-дәрмектер кіреді. Сыртқы нарықтарда бәсекеге қабілетті тауарлар — мыс өнімдері, аккумуляторлар, сусындар, кондитерлік өнімдер және т. б. шығару көлемі артты.
Алайда, ішкі нарық әлі де импортқа тәуелділікті сақтайды. Сонымен қатар, жекелеген тауар топтары үшін сұраныс тек шетелдік жеткізілімдер есебінен қанағаттандырылады. 2020 жылдың бірінші жартыжылдығының қорытындысы бойынша өңдеу өнеркәсібі өнімдері импортының ең көп көлемі тоңазытқыш камераларына (576,6 млн АҚШ долл.), дәрі-дәрмектер (531,4 млн АҚШ доллары), сорғылар мен компрессорлар (400,3 млн АҚШ долл.), қара металдардан жасалған құбырлар (373,6 млн АҚШ долл.) және телефон аппараттары (383,5 млн АҚШ долл.).
Басқаша айтқанда, импорт құрылымында өнімнің 73% – ға жуығы жоғары және орташа технологиялық салаларға тиесілі. Сондықтан мемлекет қосылған құны жоғары өнім өндірісін жолға қоюы қажет. Мұндай экспортқа бағдарланған өндірістерді дамыту елге өндірістің әлемдік тізбегіне интеграциялануға мүмкіндік береді.
Ол үшін Қазақстан өнеркәсіп секторында инновациялық технологияларды дамытуда
Мемлекет басшысы 2017 жылы халыққа Жолдауында өнеркәсіпті цифрландыру міндетін қойды. 2018 жылғы Жолдауда Президент индустрияландырудың үшінші бесжылдығын «инновациялықтан»артық жасауды тапсырды.
Қазақстандық өнеркәсіпте цифрлық технологияларды пайдалану туралы нақты деректер жоқ. Алайда, өндірістің едәуір бөлігі әлі де Төртінші өнеркәсіптік революцияға жетпейтіні белгілі. Секторды цифрландыру процесін жеделдету үшін елімізде «Модельдік цифрлық фабрикалар»бағыты бойынша жобалар іске қосылды. Олардың саны жалпы инвестиция көлемі — 13,6 млрд теңге болатын шамамен 51 жобаны құрайды.
Дәлірек айтсақ, өнеркәсіптің инновациялық-технологиялық даму қорытындылары бойынша өңдеуші сектор кәсіпорындарының инновациялық белсенділік деңгейі он жыл ішінде 4,6% – дан 15,8%–ға дейін өсті. Дегенмен, Қазақстан бұрынғысынша цифрландыруды дамытудың орташа деңгейі бар елдер тобына жатады, бұл «цифрлық дәуір»технологияларының барлық артықшылықтарын пайдалануға кедергі келтіреді.
Өнеркәсіптің дамуына кедергі келтіретін тағы бір мәселе-сыртқы ортаның тұрақсыздығы
Соңғы экономикалық оқиғалар, соның ішінде мұнай бағасының құлдырауы, ұлттық валютаның әлсіреуі, серіктес елдердегі экономикалық жағдайдың нашарлауы, тауар айналымының төмендеуі өнеркәсіп өндірісіне теріс әсер етті. Сектордың іскерлік белсенділік индексі 2020 жылғы қаңтардан бастап маркерлік мәннен 50 пункт төмен, яғни кәсіпорындар өнім шығарумен, жаңа тапсырыстар алумен, нарықты тауармен және шикізат пен дайын өнімді жеткізу мерзімдерін бұзумен қиындықтарға тап болады.
Өнеркәсіптік өндірісті ынталандыру үшін мемлекет қаржыландыру тетіктерін кеңейтті. Мәселен, өңдеуші өнеркәсіп кәсіпорындарына Ұлттық Банк бағдарламасы бойынша жеңілдікті кредит беру ұсынылады. Бұдан басқа, кәсіпорындарға 3% – дан аспайтын мөлшерлеме бойынша кредит беріледі. Ал шығарылатын өнімге сұранысты арттыру үшін мемлекет Мемлекеттік сатып алулардағы жергілікті қамтуды ұлғайтуға бағыт алды.
Дегенмен, индустрияландыру толық қаржыландырылмаған сала болып қала береді
2000 жылдан бастап 2008 жылға дейінгі кезеңде Ұлттық экономика көмірсутектерге жоғары бағаларды сақтаудың арқасында қарқынды қарқынмен дамыды. Алайда 2008-2009 жылдары мұнай мен металдардың әлемдік бағасының құлдырауы жағдайды ушықтырды. Дағдарыс бюджетке түсетін түсімдердің күрт төмендеуіне алып келді, бұл өңдеуші өнеркәсіпті дамытуға негіз болған экономиканы әртараптандырудың өзектілігін күшейтті.
Индустрияландыру жылдарында өнеркәсіпке негізгі капиталға салынған инвестициялар тек 4,6 есе өсті. Салыстыру үшін агроөнеркәсіп кешенінде көрсеткіш 7 есеге өсті. Өнеркәсіпке тікелей шетелдік инвестициялар ағынына келетін болсақ, соңғы он жылда олардың көлемі 120,7 млрд АҚШ долл. құрады.
Дегенмен, екі бесжылдықта индустрияландырудың серпінді өсуі болған жоқ. ЖІӨ-дегі өңдеуші сектордың үлесі айтарлықтай өзгерген жоқ-2010 жылы көрсеткіш 11,3% – ды құрады, ал 2019 жылдың қорытындысы бойынша 11,4% – ға жетті. Есесіне өңдеу секторының өнеркәсіптегі үлесі 31,8% — дан 41,6% – ға дейін артты.
Мұның себептерінің бірі инвестициялардың жетіспеуі екені анық, өйткені қаржы қаражатынан басқа сектор жаңа технологияларды, инновациялық шешімдер мен бизнес-процестерді қажет етеді. Кәсіпорынның инвестициялық қаражатын елімізде жұмыс істеп тұрған қаржы институттары арқылы тарта алады, олардың қатарына Еуразиялық даму банкі, Қазақстанның Даму банкі, Еуропалық Қайта Құру және даму банкі, «Астана» халықаралық қаржы орталығы, KazakhExport, Kazyna Capital Management, «Даму» Қоры және т. б. кіреді.
Инвестициялар кәсіпорындарға капиталды арттырып қана қоймай, инновациялық шешімдерді қолдану есебінен артықты азайтуға, экспорт географиясын кеңейтуге, бизнес-процестерді жақсартуға және шикізат сатып алудың жаңа нарықтарын анықтауға мүмкіндік береді.
