Дүниежүзілік қор нарығы құбылуын тоқтатпауда. Егер бір жыл бұрын барлығын COVID-19 пандемиясымен және соның салдарынан технологиялық дамудың баяулауымен түсіндіруге болатын болса, қазіргі тұрақсыздықтың себебі негізінен геосаясат болды. Әлемнің ең ірі қор биржалары тұрақсыз биржалық баға белгілеулерін белгілеп жатқанда, аймақтық қор нарығы өзінің қарышты дамуын жалғастыруда.
Қазақстанның IPO нарығы 2019-2021 жылдардағы тыныштықтан кейін қайта жанданды. Бұған Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың cөз сөйлеуі бастама болды, онда ол отандық ұлттық компаниялардың IPO-ға шығуын мемлекеттің бірінші кезектегі міндеті деп атады. Президент халықтың инвестициялық мәдениетін қалыптастыруға және әрбір қазақстандық үшін IPO-ның қолжетімділігіне баса назар аударды. Бұған қағазбастылық пен бюрократияны жоятын жаңа цифрлық шешімдерді қолдану арқылы ғана қол жеткізуге болады.
2022 жылдың желтоқсанында «ҚазМұнайГаз» ірі мұнай-газ компаниясы IPO-ға шығып, қазақстандық қор нарығындағы ең ірі әрі Қазақстандағы алғашқы «цифрлық» IPO болды: акцияларды сатып алуға өтінімдердің 99%-ы онлайн түрде берілді. finreview.kz сарапшылары отандық IPO нарығының қалай дамып жатқаны және оны қандай болашақ күтіп тұрғаны туралы әңгімелейді.
41 млрд теңге көлеміндегі инвестициялар, 76 мың инвестор: Қазақстанның алғашқы IPO-ларын еске түсіреміз
Қазақстандық IPO тарихы шамамен 10 жылдан астам уақыт бұрын басталды.
Шикізатты ішкі және сыртқы нарыққа тасымалдаумен айналысатын «ҚазТрансОйл» ірі мұнай құбыры компаниясы «алғаш жол салушы» компания болды. 2012 жылы ол акцияларының 10%-ын Қазақстан қор биржасында (KASE) орналастырды. Қазақстандықтарға компанияның 38 миллионнан астам акциясын бір бағалы қағазын 725 теңгеден сатып алу ұсынылды. Сұраныс жоғары болды: инвесторлар елде мұнай бар болса және мұнай өнімдері өндірілсе, компанияның қызметіне қажеттілік тұрақты болатынын түсінді. Жалпы сомасы 59,4 млрд теңгеден астам сомаға 34 мыңнан астам өтініш түсті. Келіп түскен өтініштерді сараптай келе, 27,9 млрд теңге сомасында өтініштерді қанағаттандыру туралы шешім қабылданды. Ең белсенділер акцияның 52,98%-ын сатып алған Алматы қаласы мен Алматы облысының тұрғындары болды. Екінші орында 14,35% акция сатып алған астаналықтар тұр, бұл алматылықтардан 3,7 есе аз көрсеткіш.
«ҚазТрансОйлдың» 2014 жылғы IPO табысын қазақстандық электр желілерін басқарушы «KEGOC» компаниясы қайталады, ол да нарыққа акциясының 10%-ын бір акция үшін 505 теңгеден шығарды. Берілген өтінімдердің жалпы саны 16,7 млрд теңгеге 42 мыңға жуық дананы құрады.
Екі компанияның IPO қорытындысы бойынша 41 миллиард теңгеден астам қаражат жиналған. 76 мыңнан астам адам инвестор атанды. Айтпақшы, қызықты факт: орташа есеппен бір өтініштің құны 200 мың теңгеге дейін жетті. Бұл акцияларды сатып алуға аз инвестиция салған қазақстандықтар көбірек қызығушылық танытқанын көрсетеді. Бірақ бұл да жақсы нәтиже көрсетті. Мысалы «ҚазТрансОйл» компаниясының дивиденд түрінде төлеген табысы акцияларды орналастыру сәтінен бастап сатып алу құнының 25 пайызынан асты.
Табысты қазақстандық IPO-ның басқа да мысалдары бар. 2018 жылы Astana International Exchange (AIX) биржасында, АХҚО биржасында және Қазатомөнеркәсіптің кейінгі екі SPO-дағы листингінің нәтижесінде оның акцияларының құны 383%-ға өсті. KASPI акцияларын қосарлы орналастыру – AIX және Лондон қор биржасында да жақсы нәтиже көрсетті: оның акциялары құнының максималды өсімі 252%-ды құрады.
«ҚазМұнайГаздың» IPO-сы да дәл осылай табысты бола ма?
«Самұрық-Қазына» ҰӘҚ» АҚ мәліметтері бойынша инвесторлар ҚМГ акцияларын сатып алуға 129 мың өтінім берді, жалпы сомасы 181 млрд теңгені құрады. Келіп түскен өтініштерді талдау нәтижелері бойынша жалпы сомасы 153 млрд теңгеден астам өтінімдерді қанағаттандыру туралы шешім қабылданды. Айырмасын түсіндіру оңай: жекелеген ірі инвесторлардағы елеулі үлестердің шоғырлануын болдырмау үшін өтінімдер толық мақұлданбады. Бірақ шетелдік инвесторлар ҚМГ акцияларын 6,6 млрд теңгеге сатып алды – бұл АХҚО жұмысы үшін үлкен әлеует.
Қазақстандық қор нарығы үшін тартылған қаражаттың орасан зор көлеміне қарамастан, IPO-дағы «ҚазМұнайГаз» акцияларына сұраныс ұсыныстың 60%-ын құрады, яғни күтілгеннен 40%-ға төмен. Мұнай компаниясының жоспарланған 30,5 миллион акциясының орнына «Самұрық-Қазына» мемлекеттік қоры 18,3 миллионын немесе жоспарланған 5%-дың 3%-ын ғана сатты. Салыстырар болсақ, «ҚазТрансОйл» мен «KEGOC» өз акцияларының 10%-ын, ал Kaspi 15%-ын сатты, бұл әдетте IPO-дан кейін нарықтағы акциялардың жеткілікті өтімділігін қамтамасыз ету үшін ең төменгі сома болып саналады. Өткен жылдары акцияларға сұраныс жоғары болғанына қарамастан, қор нарығындағы орналастыру көлемін атап өткен жөн: «ҚазТрансОйл» 27,9 млрд теңге, «KEGOC» АҚ - 13,1 млрд теңге, «ҚазМұнайГаз» - 153 млрд теңге.
Көрнекі мысал: мұнай өндіру және мұнай қоры бойынша әлемдегі ең ірі мұнай компанияларының бірі (әлемдік мұнай қорының шамамен 12%, оның өндірісінің 10%, экспорттың 14% құрайды) Saudi Aramco бастапқы IPO-ға шыққан кезде, тек 1,5% акциясы сатылды. Орналастыру ауқымды болды, өйткені IPO нәтижелері бойынша компания рекордтық 1,7 триллион долларға бағаланды. Қазақстанда да осындай жағдай – бірде-бір компания 11 миллиард доллардан асатын капиталдандырумен IPO-ға шықпаған. ҚМГ жалпы активтерінің көлемі 35 миллиард доллардан асады.
Есть еще одно отличие нынешнего IPO от предыдущих. Выступая на церемонии открытия торгов акциями АО «НК «КазМунайГаз» на бирже AIX, премьер-министр Алихан Смаилов отметил, что IPO этой ведущей национальной компании проводится в рамках реализации реформы по дальнейшему разгосударствлению экономики. И подчеркнул, что «это шаг к построению открытой и эффективной экономики». Но можно ли считать выпуск на фондовый рынок всего 5% акций «КМГ» (а по факту выкуплено только 3%) разгосударствлением?
Қазіргі IPO мен бұрынғылардың арасында тағы бір айырмашылық бар. «ҚазМұнайГаз» ҰК» АҚ акцияларының AIX биржасында сауда-саттығының ашылу салтанатында сөз сөйлеген Премьер-Министр Әлихан Смайылов жетекші ұлттық компанияның IPO-сы экономиканы одан әрі мемлекетсіздендіру реформасы аясында жүргізіліп жатқанын атап өтті. Сонымен қатар ол «бұл ашық және тиімді экономика құруға жасалған қадам» деп баса айтты. Бірақ ҚМГ акцияларының бар болғаны 5%-ының қор нарығына шығарылуын (шын мәнінде тек 3%-ы ғана сатып алынған) мемлекетсіздендіру деп санауға бола ма?
Бәлкім, «ҚазМұнайГаздың» бұл сәтті бастауы SPO, яғни акцияларды қайталама орналастыру түрінде жалғасын табады. Ал әзірге IPO-дан түскен барлық қаражат Қазақстанның Ұлттық қорына аударылады.
Жалпы сомасы 1,05 млрд теңгені құрайтын 6 мың өтініш: Tabys қосымшасы мен Қазпошта арқылы тікелей жазылудың ерекшелігі неде?
Ұлттық компанияның акциялары бірден екі отандық сайтта – Astana International Exchange (AIX) және Қазақстан қор биржасында (KASE) орналастырылды.
Әсіресе, «ҚазМұнайГаздың» IPO-сы үшін AIX биржасы Tabys мобильді қосымшасы арқылы тікелей жазылу құралын және Қазақстан бойынша 1000-нан астам Қазпошта бөлімшелерін енгізді.
Tabys – 2020 жылы Қазақстан азаматтары үшін қор нарығына қолжетімділікті арттыру мақсатында АХҚО биржасы әзірлеген мобильді қосымша. Онда құрылымдық бағалы қағаздарды 1000 теңгеден бастап төмен бағамен сатып алуға болады. IPO қарсаңында АХҚО биржасы қосымшаға тікелей жазылым функциясын қосты. Бұл құрал IPO-ға мүмкіндігінше көп азаматтар қатысуы үшін бұдан бұрын шетелде қолданылып келген. Сонымен қатар Қазпоштамен интеграцияның арқасында қазақстандықтар ҚМГ акцияларына өтінімді бүкіл ел бойынша автоматтандырылған кеңселерде қалдыруға мүмкіндік алды. Тікелей жазылу аясында инвесторлар акцияларды сатушыға – «Самұрық-Қазына» қорына тікелей өтінім берді, бұл процесті айтарлықтай жеңілдетіп, жылдамдатты. Соның арқасында брокерлік компаниялардың өкілдері жоқ ең шалғай елді мекендердің тұрғындары IPO-ға қатыса алды. Тікелей жазылу географиясы Қазақстанның барлық аймағын қамтиды. Инвесторлар арасында тіпті әкімшілік карталарда белгіленбеген шағын ауылдардың тұрғындары да бар.
Tabys және Қазпошта арқылы тікелей жазылу танымал әрі сұранысқа ие құрал болып шықты. Осы әдісен жалпы сомасы 1 миллиард 50 миллион теңгені құрайтын 6 мыңға жуық өтінім берілді, ал ең үлкен өтінім шамамен 19 миллион теңгеге бағаланды. Бұл жалпы Қазақстандағы инновациялық құралдар мен бөлшек инвестицияның әлеуеті қаншалықты зор екенін көрсететін феноменальды көрсеткіш. Сонымен қатар Tabys қосымшасында жаңадан келген инвесторлардың (шамамен 6000) айтарлықтай өсуі байқалды, IPO олар үшін алғашқы тәуелсіз инвестициялық тәжірибе болды. Айта кететіні, IPO-ның белсенді қатысушылары әйелдер болды – Tabys-қа түскен өтінімдердің 48%-ы оларға тиесілі. Бірнеше ай бұрын әйелдердің тек 30% ғана мобильді қосымша арқылы инвестиция салған.
Қарт адамдар «Қазпошта» бөлімшелерінде тікелей жазылуды пайдаланғанды жөн көрді. Ең қарт акция иеленушілері – 91 жастағы қызылордалық қария мен 81 жастағы атыраулық әжей.
Сонымен қатар барлығын соңғы сәтке дейін қалдырып үйренген қазақстандықтар үшін тікелей жазылу тамаша мүмкіндік болды. Техникалық себептерге байланысты брокерлердің көпшілігі өтініштерді қабылдауды белгіленген мерзімнен бірнеше сағат бұрын жауып тастаса, Tabys пен Қазпоштада тікелей жазылу үшін өтініштер соңғы минутқа дейін қабылданды.
«ҚазМұнайГаздың» IPO-сы өтті. Әрі қарай не болады?
«ҚазМұнайГаздың» Халықтық IPO-сына қатысқандар үшін бұдан әрі әрекет етудің екі жолы бар: бұл акцияларды инвестициялық портфелінде ұзақ уақытқа қалдырып, дивидендтер алу немесе акциялар құнының өсуін күтіп, сату. Компанияның акцияларын қайталама нарықта – өзіңіздің брокеріңіз арқылы сатып алуға болады.
Айта кететіні, ҚМГ болжамы бойынша, егер мұнай бағасы барреліне кемінде $70 болып қалатын болса, акционерлерге жылдық дивидендтер кем дегенде 200 млрд теңгені құрайды. Төлемдер үш жыл ішінде төленеді. Бұл биржалық портфельдің әртүрлілігімен және ондағы «көгілдір фишкалардың» қызығын көрмеген қазақстандықтар үшін жақсы үлес болуы мүмкін. Оның үстіне қор нарығындағы «қара алтынға» деген қызығушылық бәсеңдеген жоқ және бұл жақын арада орын алуы екіталай. Жағдайды Ресейге қарсы санкциялар және Ресей Федерациясының мұнайына шекті бағаның енгізілуі, қазақстандық мұнайы бар танкерлердің түрік суларында кешіктірілуі, АҚШ пен ОПЕК+ арасындағы текетірес, Қытайдағы COVID-ке қарсы қатаң шектеулер және басқа да көптеген фактор қиындатуда.
Қазіргі IPO-ның басты артықшылығы оны цифрландыру болды, себебі акцияларды сатып алуға өтінімдердің 99%-ы онлайн түрде берілді. Акцияларды сатып алу оңай болды және транзакциялық шығындар айтарлықтай қысқарды. Мысалы IPO-ның бірінші толқыны кезінде (2012-2014 жж.) адамдар бірнеше акцияны сатып алуға өтініш беру үшін қаржы жұмсаған: нотариуста қажетті құжаттарды куәландырды, брокерлер жоғары комиссия талап етті. Цифрлық құралдардың арқасында бүгінде бұл процесс әлдеқайда арзан және оңай. Сонымен қатар көптеген қазақстандық 1-2 акциядан сатып алып отырды, өтініштерді цифрлық түрде өңдеу бұрынғыға қарағанда әлдеқайда жылдам.
Келесі IPO-ға қай ұлттық компания шығады? 2022-2023 жылдары ҚМГ-дан бөлек, «Эйр Астана», «Қазақстан темір жолы», «Қазпошта», «Тау-Кен Самұрық», «Самұрық-Энерго» акцияларын биржаларға орналастыруды жоспарлаған. «ҚазМұнайГаздың» IPO-сы қазақстандық бағалы қағаздар нарығының жоғары әлеуетін, сондай-ақ Қазақстан азаматтарының инвестициялық сауаттылығы мен белсенділігінің айтарлықтай артқанын көрсетті. Ал бұл жекешелендірудің кешенді жоспарын одан әрі жүзеге асыру және қордың бірқатар портфельдік компаниясын IPO тетіктері арқылы бәсекелестік ортаға табыстау үшін оң фактор болып табылады.
