Алдағы жылдары Қазақстандағы сақтандыру компаниялары сапалы дамуды қажет етеді. 2019 жылы олардың шығыстары кірістерге қарағанда тез өсіп, бір жылдағы таза табыстың өсуі 51% -дан 3% -ға дейін төмендеді. Егер қазіргі беталыстар жалғаса берсе, сақтандыру секторы 10 жыл ішінде шығындар саласына айналуы мүмкін.
Кез келген елдің экономикасы үшін сақтандыру секторы кәсіпкерлік құрылымдардың, салалардың, нарықтық қатынастардың дамуына ықпал ететін қаржылық тұрақтандырушы деп аталады. Нарықтық экономика жағдайында сақтандыру іс жүзінде халықтың мүдделерін қаржылық қорғауды қамтамасыз ететін жалғыз құралға айналады. Сақтандыру секторы бір жағынан мемлекеттен қаржылық ауыртпалықты алып тастайды және азаматтық-құқықтық қатынастарды реттеу арқылы шаруашылық жүргізуші субъектілердің жауапкершілігін арттырады. Екінші жағынан, ол оқиғалар туындаған кезде зардап шеккендерге өтемақы төлеу арқылы халықты қорғайды.
Сақтандыруды дамытуға, бизнесті және экономиканы қаржылық тәуекелдерден қорғау құралы ретінде, бүкіл әлемде үлкен көңіл бөлінеді. Дамыған елдерде саланың ЖІӨ құрылымындағы үлесі 5% -дан асады, мысалы, Оңтүстік Кореяда бұл көрсеткіш 11%, Германияда – 6%. Ал Қазақстанда 2019 жылдың қорытындысы бойынша сақтандыру секторының үлесі бар-жоғы 1,95% құрады (2018 жылы – 1,78%). Яғни, ішкі нарықтағы сұранысты қанағаттандыратын отандық компаниялар іс жүзінде сақтандыру қызметтерінің тізбесін кеңейтпейді. Сонымен, елдің нарықты дамыту және сақтандыру секторын дамыту үшін үлкен әлеуеті бар.
Қазақстандағы сақтандыру нарығы банк секторының жағдайымен тығыз байланысты, өйткені ірі компаниялар банк конгломераттарына тиесілі. Соңғы он бір жыл ішінде сақтандыру нарығы, сондай-ақ банктер нарығында ойыншылар санының азаю тенденциясы байқалды. 2009 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша сақтандыру саласында 44 компания жұмыс істеді, ал 2020 жылғы 1 ақпандағы жағдай бойынша олардың саны 28 ұйым болды, олардың 8-і өмірді сақтандыру саласында.
Компаниялардың санын азайту сақтандыру саласына пайда әкелді
Сақтандыру компанияларының қысқаруы нарықтағы ойыншыларды күшейтті. Атап айтқанда, соңғы бес жыл ішінде сақтандыру компанияларының активтері екі есе өсті, ал 2018 жылы алғаш рет 1 трлн теңгеден асты. 2019 жылдың соңында активтер 1,2 трлн теңгені құрады.
Активтер құрылымында ең көп үлес бағалы қағаздардан құралды – 64,3%. 2019 жылдың басынан бері олардың көлемі 42,5% -ға артып, 775,1 млрд теңгені құрады. Өз кезегінде екінші деңгейдегі банктердегі депозиттер 5% -ға қысқарып, 181 млрд теңгеге жетті, ал қайта сақтандыру активтері айтарлықтай төмендеді – 38,3% және 69,1 млрд теңгені құрады.
Сонымен қатар, капиталдың өсуі сақтандыру секторының қаржылық көрсеткіштерінің жақсаруына ықпал етті. 2019 жылы капитал көлемі 18,2% артып, 553,3 млрд теңгені құрады. Осыған қарамастан, секторда шоғырланудың жоғары деңгейі сақталуда. Сақтандыру компанияларының жиынтық көлеміндегі ондықтың үлесі 83,3%, меншікті капитал 82,2%, сақтандыру сыйлықақылары 72,8%, сақтандыру төлемдері 84,3%.
Сақтандыру компанияларын нығайту нәтижесінде сыйлықақылардың көлемі 32,1% -ға артып, 508,5 млрд теңгені құрады. Сақтандыру сыйлықақыларының ең көп үлесі азаматтардың өмірін, денсаулығы мен басқа да мүдделерін қорғауға бағытталған ерікті жеке сақтандырудан алынды. Ерікті мүліктік сақтандыру сыйлықақылардың 35,3% -ын құрады, ал қалған 24,2% сыйлықақылардан міндетті сақтандыру бойынша түсті.
Еске салайық, міндетті сақтандыру түрлері:
- автокөлік иелерінің азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру;
- әлеуметтік және медициналық сақтандыру;
- жұмыс берушінің қызметкер алдындағы жауапкершілігін сақтандыру;
- экологиялық сақтандыру (қауіпті өндіріске байланысты жұмыс берушілер үшін);
- тасымалдаушының жолаушылар алдындағы азаматтық-құқықтық жауапкершілігін сақтандыру (көлік компаниялары үшін).
Даму тұрғысынан өмірді сақтандыру саласы жалпы сақтандырудан алда келеді
2019 жылы «жалпы сақтандыру» саласындағы сақтандыру сыйлықақыларының көлемі 2018 жылмен салыстырғанда 21,9% -ға өсіп, 360,2 млрд теңгені құрады. Өз кезегінде, өмірді сақтандыру саласындағы сыйлықақылардың өсуі 66,2%, ал көлемі – 148,3 млрд теңгені құрады. Сонымен қатар, аннуитеттік сақтандыру нарықты дамытудың локомотиві болды, оның сыйлықақыларының мөлшері 106,6% өсіп, 71,4 млрд теңгеге жетті.
Бір қарағанда, мұндай динамика саланың жоғары даму деңгейін көрсетеді, алайда шетелдік тәжірибемен салыстырғанда Қазақстанның көрсеткіштері айтарлықтай артта қалып отыр. Мәселен, еуропалықтар айлық жалақысының төрттен бір бөлігін сақтандыру сыйлықақыларына жұмсайды. Нәтижесінде, Еуропадағы өмірді сақтандыру бойынша компаниялар ірі институционалды инвесторлардың бірі болып табылады, олар экономикадағы инвестициялық кірістің шамамен 42% -ын құрайды. Қазақстанда сектордың кірістілік көрсеткіштері шетел валютасындағы пайыздық мөлшерлемелердің өзгергіштігіне сезімтал. Сақтандырудың қол жетімді артықшылықтарының мөлшері минималды, бұл өз кезегінде қызметтерге төмен сұранысты құрайды.
Сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасы 3 есеге жуық өсті
Сақтандыру төлемдерінің өсуімен қатар сақтандыру төлемдері де айтарлықтай өсті. 2019 жылы сақтандыру төлемдерінің жалпы сомасы алғаш рет 100,9 млрд теңгеден 196,9 млрд теңгеге жетті. 2018 жылмен салыстырғанда төлемдер 2,8 есе өсті (2018 жылы – 70,8 млрд теңге).
Сақтандыру төлемдері бойынша 61,6% ерікті мүліктік сақтандыру бойынша, 20,6% ерікті жеке сақтандыру бойынша және 17,8% міндетті сақтандыру бойынша жүргізілді.
Нәтижесінде төлемдер көлемінің ұлғаюы саланың табыстылығының төмендеуіне әкеледі. Сонымен, сақтандыру секторының таза кірісі 82,9 млрд теңгені құрады. 2018 жылмен салыстырғанда өсім тек 2,6% құрады. Алайда, соңғы бес жылда өсім 62% құрады.
Төлемдердің ұлғаюы және кірістіліктің төмендеуі компаниялардың қаржылық тұрақтылығы мен төлем қабілеттілігін сақтауға қауіп төндіретіні анық. Сақтандыру секторы экономиканың өтімді активтері бұрынғыдай міндеттемелерден асып түсетін секторлардың бірі болып табылады. Сонымен қатар, жоғары өтімді активтер 2019 жылы 20,5% -ға өсіп, 928,1 млрд теңгені немесе жиынтық активтердің 76,9% құрады. Тиісінше, төлем қабілеттілігінің нақты маржасы да 11% -ға артып, 396,4 млрд теңгені құрады (2019 жылдың басында – 357,1 млрд теңге).
Сақтандыру секторының дамуына не кедергі?
Қазақстанның Дүниежүзілік Сауда Ұйымына кіруі 2015 жылдың соңында сыртқы нарықтарға отандық сақтандыру компанияларына, ал ірі шетелдік компаниялардың ұлттық нарыққа шығуына жол ашты. 2020 жылы сақтандыру секторы шетел компаниялары филиалдарының нарығына шығу үшін ашық болады. Сондықтан тұрақты және бәсекеге қабілетті сақтандыру саласын құру қажеттілігі артып келеді. Алайда, бұл салада сақтандырудың дамуына кедергі келтіретін шектеулер бар:
- азаматтардың өмірі мен денсаулығын ерікті сақтандыру, тұрғындар мен кәсіпкерліктің мүлкін әр түрлі қауіп-қатерден сақтандыру жеткіліксіз дамыған;
- сақтандыру компанияларын капиталдандыру олардың тәуекелдерді толығымен қабылдауға, жұмысын автоматтандыруға және өз өнімдерін дамытуға мүмкіндік беру үшін жеткіліксіз;
- сақтандыру төлемін алған кезде жеке табыс салығы болуы;
- эндаументтік өмірді сақтандыруды дамыту үшін экономикалық ынталандыру мен мүмкіндіктер жоқ;
- сақтандыру нарығын одан әрі дамытудың стратегиясы жоқ.
Сақтандыру секторының өсуін қалай ынталандыруға болады?
Алдымен, қазақстандық сақтандыру компаниялары бұрыннан қосымша инвестициялар немесе инвесторлар іздеу қажеттілігін сезінетінін атап өтеміз. 2020 жылы бұл мәселе әлемдегі елдердің экономикалық дамуына теріс әсер ететін, бизнестің барлық салаларына әсер ететін коронавирустық пандемияға байланысты өзекті болды. Нәтижесінде әлеуметтік маңызды институционалдық жобаларды іске асыру үшін қажет салыстырмалы түрде арзан инвестицияларды тартудың өзектілігі артты.
Сақтандыру компаниялары да нақты инвестор болып табылатындығын және инвестициялық валюта теңгеден асып түсетіндігін ескере отырып, олар халықаралық қаржы нарықтарына шығуға ұмтылады. Қазақстанда «Астана» халықаралық қаржы орталығының Astana International Exchange (AIX) биржаның ашылуымен мұндай мүмкіндік шындыққа айналды.
AIX артықшылығы – ол жұмыс істейтін реттеуші орта жоғары халықаралық стандарттарға сәйкес келеді. Бұл бір жағынан, шетелдік инвесторлардың биржаға кіруін жеңілдетеді, ал екінші жағынан, жергілікті инвесторларға қосымша кепілдіктер береді. Сонымен қатар, сақтандыру компаниялары инвестор ретінде әрекет ете алады және белгілі бір қаржы құралдарын иелене алады, ал қызметті жүзеге асыруға лицензия алуды талап ететін АХҚО қатысушысы мәртебесін алған жағдайда компания барлық артықшылықтарға қол жеткізе алады. Оларға АХҚО халықаралық сотында қорғау, ағылшынның ортақ заңына негізделген заңнаманы қолдану және жеңілдетілген валюталық режимді қолдану жатады.
