Қазақстанда бензин бағасы қайта өсіп, қоғамдағы алаңдаушылықты күшейтті. Кейбір сарапшылар бұған баға құрылымында себеп болады, ал басқалары инфляциялық толқын күтеді, ал басқалары бағаның өсуі жанармай құю станцияларының өз бетінше шешімі деп санайды. finreview.kz сарапшылар бағаның өсуінің нақты себебі неде екенін түсінді.
Қазақстандық автожанармай құю станцияларында Бензин бағасы 2021 жылдың наурыз айынан бастап қымбаттап келеді. Мысалы, Нұр-сұлтан қаласында орта есеппен АИ-92 маркалы ең танымал отынның бағасы қазіргі уақытта литріне 150 теңгеден 180 теңгеге дейін өсті. Бұл ретте соңғы аптада күрт секіріс болды-құны литріне 3-8 теңгеге өсті.
Бірақ қымбаттаудың себептерін түсінбес бұрын, бензиннің құны неден пайда болатынын қарастырған жөн.
Жоғары операциялық шығындар-қымбат бензин
2018 жылдан бастап мұнай өңдеу зауыттарын жаңғыртудан кейін қазақстандық өндірушілер отындағы ішкі сұранысты өз бетінше жаба бастады және тіпті экспорттық жеткізілімдерді арттырды. Енді МӨЗ нарық қажеттілігінен 24% – ға артық бензин шығаруға қабілетті, ал жақын арадағы отын тапшылығы 2032 жылдан ерте туындамайды. Әрине, бұл елдің мұнай-газ секторы үшін маңызды оқиға, өйткені қымбат бензиннің импорты 32 есе төмендеді.
Енді біздің еліміз халықты арзан отынмен қамтамасыз ете отырып, ішкі нарық үшін бензиннің құнын дербес реттей алады деп болжау қисынды. Бірақ іс жүзінде бәрі басқаша — соңғы үш жылдағы мұнайдың құны айтарлықтай өзгергеніне қарамастан, бензин бағасы біртіндеп өсіп, тек 2017 жылдың қазан айында және 2021 жылдың сәуірінде күрт қымбаттады. Басқаша айтқанда, бензин бағасы мұнай құнына байланысты емес, өйткені мұнай өндіруші компаниялар ішкі нарыққа 20% – дан 50% – ға дейін мұнайды өзіндік құны бойынша, атап айтқанда 25-30 АҚШ долл. бір баррель үшін шегінде жеткізеді.
Бензиннің бөлшек сауда құны зауыттан автожанармай құю станциясына дейін жеткізу бойынша барлық ілеспе шығыстарды — мұнай базасында сақтауды, операциялық шығыстарды, салықтарды, банктік қызмет көрсетуді, ҚҚС, еңбекақыны, алыс-беріс маржасын және т.б. ескере отырып, оның МӨЗ-дегі көтерме бағасынан қалыптастырылады, бұл ретте баға белгілеудегі мұнай үлесі тек 11% -14% – ды ғана құрайды, ал автожанармай құю станцияларының маржасы немесе таза пайдасы литріне небәрі 1-3 теңгеге жетеді. Яғни, іс жүзінде кәсіпорындар ішкі нарықтың бензинге деген жоғары сұранысынан табыс табады.
Енді, шын мәнінде, бензин бағасының өсуінің негізгі себептеріне көшейік:
Біріншіден, бензин-биржалық өнім
ETS тауар биржасында бензин саудасы орталықтандырылған сауда инфрақұрылымын дамыту және отын-энергетика секторының нарықтық экономикаға көшуі шеңберінде іске қосылды. Бастапқы кезеңде елде өндірілетін бензиннің шамамен 10% – ы биржа арқылы сатылатын болады. Кейіннен оның көлемі 15% -20% – ға дейін ұлғайтылады.
Тауар биржасы арқылы АИ-92 және АИ-95 маркалы 499 мың тонна бензин сатылды. Сауда-саттық нәтижесінде баға индикаторлары қалыптасты. 2021 жылғы наурызда болған алғашқы сауда-саттықтың басталуынан олардың өсуі 24% құрады.
Екіншіден, доллар бағамының өсуі бензин бағасына әсер етеді
Мұнай өңдеу зауыттарын жаңғырту үшін шетел валютасында қарыз қаражаты тартылды. Тиісінше, егер АҚШ доллары өссе, онда олардың міндеттемелері артады, содан кейін бензин бағасы да өседі.
Ұлттық статистика бюросының деректеріне сәйкес өндірістік қуаттарды күшейтуге бағытталған негізгі капиталға салынған инвестициялар 6,4 млрд теңгеге қарыз қаражаттарынан тұрады. Ал американ долларының бағамы наурыз айынан бастап 417 теңгеден 429 теңгеге дейін өсті.
Үшіншіден, мұнай өңдеу зауыттарындағы жөндеу жұмыстары елге бензин тапшылығына қауіп төндіреді
Атырау МӨЗ-інде жөндеу электр энергиясын жеткізудегі іркілістен басталды, бұл кейбір технологиялық қондырғылардың авариялық тоқтауына алып келді. Тек осы жылдың қаңтар айында зауыт 20-дан астам рет іске қосылды және әр уақытта энергия жеткіліксіз болды. Нәтижесінде-Жабдықтың технологиялық істен шығуы, жоспарланбаған жөндеу, мұнай өңдеу көлемінің төмендеуі және өнімнің жеткіліксіз шығарылуы.
Өндірісті жоспардан тыс тоқтата тұру Батыс Қазақстан облысында отын қорының шекті тапшылығын тудырғаны, ал туындаған дүрлікпе бензин тапшылығын күшейтіп, өңірдегі бөлшек сауда бағасының өсуіне алып келгені анық.
Ішкі отын нарығына жүктемені төмендету үшін Павлодар және Шымкент зауыттарындағы жоспарлы күрделі жөндеулер кешірек мерзімге ауыстырылды. Дегенмен, бұл жұмыстар жүргізілетін болады, демек, отын қорының неғұрлым ауқымды жетіспеу тәуекелі сақталуда.
Төртіншіден, бензин бағасы сұраныс/ұсыныс қатынасынан қалыптасады
Мемлекет тарапынан отын бағасын реттеу 2015 жылға дейін қолданыста болды. Бастапқыда әкімшілік бақылау шаралары сату бағаларын тікелей анықтау болды, бірақ 2011 жылдан бастап олар рұқсат етілген максималды құнды анықтаумен шектелді. Өткен онжылдықтың ортасынан бастап бұл шаралар жойылып, нарық еркін жүзуге көшті. Сонымен, түпкілікті құн қазір сұраныс пен ұсыныстың көлемін құрайды. Мемлекет бұдан былай бұл процеске араласпайды және отын сатуға субсидия бермейді. Бірақ бақыланбайтын өсуді тежейтін кейбір шектеу шараларын қалдырады. Мысалы, МӨЗ-дегі мұнай бұрынғыдай нарықтық бағамен емес, өзіндік құны бойынша жеткізіледі.
Инвестиция-бензиннің өзіндік құнын төмендету тәсілі ретінде
Бензин әлеуметтік маңызы бар тауарлар санатына жатады, оның қымбаттауы басқа тауарлар мен қызметтердің бағасына әсер ету бөлігінде мультипликативті әсер етеді. Басқаша айтқанда, бензин құнының өсуі инфляцияның жоғарылауына және халықтың тұтыну қабілетінің төмендеуіне әкеледі, бұл, әрине, ұлттық экономикаға теріс әсер етеді.
Сондықтан мемлекет үшін МӨЗ-ге жүктемені азайту стратегиялық маңызды міндет болып табылады. Бірінші кезекте сөз отынның өзіндік құнында айқын көрініс табатын, нарықты кез келген жергілікті және сыртқы факторларға осал ете отырып, зауыттардың кредиттелуін қысқарту туралы болып отыр.
Мұндай нәтижеге отандық МӨЗ-ге сыртқы нарықтарға отын өткізу географиясын кеңейтудің арқасында капиталды ұлғайтып қана қоймай, өндіріс көлемін өсіруге мүмкіндік беретін инвестициялық қаражатты тарту есебінен қол жеткізуге болады. Олардың ағыны үшін халықаралық қаржылық интеграция маңызды, ол тауар ағындарымен салыстырғанда капитал қозғалысының ұлғаюына ықпал етеді. Қазақстанда мұндай интеграцияның таратушы буыны «Астана» халықаралық қаржы орталығы болып табылады. Қаржы орталығының қатысушылары 2021 жылғы 1 маусымдағы жағдай бойынша 1,6 млрд АҚШ долл. құрады, қаржы технологияларын дамыту, құрылыс, ауыл шаруашылығы, өңдеу өнеркәсібі, туризм. Оның 1,4 млрд АҚШ долл. 2020 және 2021 жылдары тартылды. Бұл көрсеткіштер АХҚО-ның инвестицияларды тартуға және экономика салаларын дамытуға арналған платформа ретінде тиімділігін айқындайтыны сөзсіз. Тиісінше, қаржы орталығы коронакризис салдарынан ұлттық экономиканы қалпына келтірудегі негізгі қаржылық буынға айналады.
