Салалық табыстың шамамен 30% -ы жоғары шығындар мен төмен цифрландыру салдарынан жоғалады. Мысалы, көлік инфрақұрылымының кейбір түрлерінің тозуы 40% -дан 100% -ға дейін, ал цифрлық технологияларды қолдану компаниялардың 10% -дан азында жүзеге асырылады. Нәтижесінде, көлік шығындарының үлесі жеткізілген тауарлардың жалпы құнының 40% жетуі мүмкін.
Қазақстанның географиялық ерекшеліктері – Еуразия құрлығының орталығында Еуропа мен Азияның экономикалық дамыған ірі мемлекеттерінің арасында орналасуы көліктік желіні дамыту үшін перспективті алғышарттар жасайды. Әлемнің екі аймақтық экономикасы арасында жыл сайын 23 миллионнан астам контейнерлер тасымалданады. Олардың шамамен 95% теңіз арқылы, 4% – темір жолдармен, ал қалған 1% – әуе жолдары, автомобиль жолдары және құбыр жолдары арқылы жеткізіледі.
Қазақстанның аумақтық орналасуы дамыған логистиканың әлеуеті болып табылады
Қытай мен Оңтүстік-Шығыс Азиядан Еуропалық Одақ елдеріне теміржол көлігі ағындарының кеңеюі Қазақстан үшін ұлттық экономиканы әлемдік экономикалық кеңістікке интеграциялау жолында маңызды болып табылады. Яғни, Қазақстанның көлік жүйесін дамыту стратегиясын анықтайтын негізгі факторлар елдің географиялық орналасуына байланысты алатын артықшылықтары мен артықшылықтары болып табылады.
Бүгінгі таңда Қазақстан арқылы Еуропа мен Азияны байланыстыратын алты халықаралық трансконтиненталды транзиттік дәліз өтеді. 2019 жылы Қытай – Еуропа – Қытай бағыты бойынша 3,1 мың контейнерлік пойыз өтті, олар 347 мың контейнер жеткізді. Бұл 2018 жылмен салыстырғанда 5 пайызға көп.
Сонымен қатар, «Белбеу және Жол» бастамасына қатысу арқылы Қытай мен Еуропаның жетекші әлемдік нарықтарымен сауда-экономикалық ынтымақтастыққа қол жетімді болды. Оның Еуразиялық экономикалық одақпен одан әрі байланысы Еуразияда жаңа геосаяси контурдың қалыптасуына негіз қалауға көмектеседі. Қазақстанда құрылған қаржылық инфрақұрылымы бар – Астана халықаралық қаржы орталығы инвестициялар тарту және қаржы құралдарын дамытудың аймақтық хабына айналуы мүмкін.
Отандық кәсіпкерлер үшін АХҚО «Белдеу және жол» бастамасына қатысуға мүмкіндік береді, бұл оларға әлемдік нарыққа шығуға, сонымен қатар Астана халықаралық биржасы (AIX) арқылы инвестицияларды тартуға мүмкіндік береді.
Таяу бесжылдықта электронды коммерцияға сұраныстың артуы Қазақстан арқылы транзитпен жіберілетін сәлемдемелер санын 6 есе арттырады деп күтілуде. 2019 жылы олардың саны шамамен 40 миллион бірлікті құрады. Ал 2025 жылға қарай ол 240 миллион сәлемдемеге жетуі мүмкін, бұл Қазақстанның логистикалық компанияларының кірісін жылына 1,3 трлн теңгеге арттырады.
Көліктік логистика ұлттық ЖІӨ-нің 8,1% құрайды
Соңғы онжылдықта Қазақстан еліміздің көліктік-логистикалық желісін айтарлықтай жақсартты. 2009 жылдан бастап жүктерді тасымалдау көлемі екі есе өсті, 2019 жылы 2,4 млрд тоннадан 4,2 млрд тоннаға дейін. Бұл өсім көлік инфрақұрылымының дамуына байланысты болды, оған он жыл ішінде 30 млрд. Инвестициялар ағыны бізге көліктің негізгі түрі болып табылатын шамамен 7 мың км автомобиль жолдарын қайта құруға мүмкіндік берді.
2020 жылы, екі айдың қорытындысы бойынша, қазақстандық кәсіпорындармен жүк тасымалдау көлемі 574,4 млн тоннаға жетті, бұл іс жүзінде 2019 жылдың сәйкес кезеңіндегі көрсеткішке сәйкес келеді. Бұл ретте жүктердің 80,6% жеткізіледі. Жүктің 10,9% пойыздармен, қалған 8,6% құбырлармен, кемелермен және әуе көлігімен жеткізілді.
Дегенмен, теміржол көлігінен гөрі автомобиль көлігінің кірістілігі әлдеқайда төмен. Сонымен, автомобиль көлігінің көлемі теміржол көлемінен 6 есе көп болғанына қарамастан, оларды тасымалдаудан түсетін пайда, керісінше, 10 есе төмен.
Жалпы, көлік компаниялары 2020 жылдың екі айында 398,3 млрд. Ал жалпы өнім 1,2 трлн теңгеге жетті. Жалпы ішкі өнімнің жартысынан көбін Алматы (162,5 млрд теңге) және Нұр-Сұлтан (134,4 млрд теңге) қалалары, сондай-ақ Атырау (106,3 млрд теңге), Алматы (86,5 млрд теңге) және Жамбыл (78, 25,7%) қалалары құрады. 2 млрд теңге) аймақтар бойынша.
Көлік мәселелері
Қазіргі уақытта көлік секторының екі негізгі проблемасын бөлуге болады:
Біріншісі дамыған елдерге қарағанда жоғары логистикалық шығындармен байланысты. Осылайша, Қазақстандағы көлік шығындарының үлесі жеткізілген тауарлардың жалпы бағасының 40% жетуі мүмкін, ал әлемдік орташа деңгей – 11% (Қытайда – 14%, Еуропалық Одақ елдерінде – 11%, АҚШ-та – 10%). Бұл Қазақстанның көлік инфрақұрылымының жоғары тозуын және ескірген технологияларды қолдану салдарынан логистикалық процестердің тиімсіздігін көрсетеді. Мысалы, көлік инфрақұрылымының жекелеген түрлерінің тозуы 40% -дан 100% -ға дейін болады, бұл көліктің өзіндік құны мен тауарлардың қымбаттауына әсер етеді.
Екінші проблемалық мәселе саланы цифрландырудың төмен деңгейіне қатысты. Мысалы, цифрлық технологияларды тек 1% көлік компаниялары, робототехника – 2%, бұлтты IT қызметтері – 10% пайдаланады.
Халықаралық тәжірибеге сәйкес, цифрлық технологияларды енгізу тауарларды тасымалдау құнын төмендетуі мүмкін, бұл сектордың табыстылығының артуына және тауарлардың бағасының төмендеуіне әкеледі, бақылау механизмінің көмегімен жүк тасымалының өсуін қамтамасыз етеді және компаниялардың әлемдік нарыққа шығуын жеңілдетеді.
